Kozan ilçesinde, yaklaşık altı asırdır kesintisiz olarak ibadete açık bulunan tarihi Hoşkadem Camii, zengin mimarisi, köklü geçmişi ve kültürel önemiyle dikkat çekiyor. Halk arasında "Büyük Cami", Osmanlı döneminde ise "Cami-i Kebir" adıyla anılan bu anıtsal yapı, Memluk Devleti'nin Anadolu'daki nadide eserlerinden biri olarak öne çıkıyor.
Yapım Tarihi ve Banisi
Kozan Hoşkadem Camii, kuzey kapısında yer alan kitabeye göre Miladi 1448 (Hicri 10 Muharrem 852) yılında inşa edilmiştir. Caminin banisi, Türk-Memluk Devleti Hükümdarı Es Sultan El Meliki Zahir Seyfüddin Çakmak'ın önde gelen emirlerinden Emir Abdullah Hoşkadem'dir. Kitabede kullanılan Selçuklu tarzı grift sülüs yazı stili, dönemin sanatsal üslubunu yansıtmaktadır. Caminin inşa edildiği dönemde Kozan ve çevresi Memluk Devleti'nin hakimiyeti altında bulunsa da, bölgenin nüfus yoğunluğunun Bozoklu ve Yüreğirli Türkmen aşiretleri tarafından oluşturulması, yapının yerel kültürel etkileşimleri de barındırdığını göstermektedir.
Mimari Özellikleri ve Fiziki Yapısı
"Ulu Camiler" sınıfında değerlendirilen Hoşkadem Camii, dikdörtgen planlı anıtsal bir yapıdır. Caminin en dikkat çekici mimari özelliklerinden biri, doğu-batı yönünde eğimli bir arazi üzerine inşa edilmesi ve bu eğimi dengelemek amacıyla alt kısmına dükkanlar yapılmasıdır. Ana ibadet alanına ulaşım, on bir basamaktan oluşan mermer kaplı merdivenlerle sağlanmaktadır. Yapının inşasında büyük kesme taşlar kullanılmış olup, demir ve çimento gibi modern malzemeler kullanılmamasına rağmen yaklaşık 600 yıldır ayakta kalması, dönemin inşaat tekniklerindeki ustalığı gözler önüne sermektedir.
Caminin kuzey ve batı cephelerinde birer giriş kapısı bulunmaktadır. Ana giriş olan cümle kapısı, renkli mermerlerin birbirine geçmeli olarak kullanıldığı estetik bir tasarıma sahiptir. İç mekânın aydınlatılması sınırlı sayıdaki pencereler ve büyük kemerlerle sağlanırken, yapıda çapraz tonoz kullanımı da mevcuttur. Caminin üstünü örten ana kubbe, kare plana sahip dört büyük paye tarafından taşınmaktadır. Kıble duvarının ortasında yer alan mihrabın önündeki bölüm ise, ana kubbeden daha küçük ölçüde ikinci bir kubbe ile kapatılmıştır. Caminin kuzeydoğu köşesinde tek şerefeli bir minare yer almakta olup, minareye cami içerisinden ulaşılmaktadır. Minarenin kalın yapısı ve geniş şerefesinin klasik Türk mimarisine uymadığı ve Sultan II. Abdülhamit döneminde yapıldığı rivayet edilmektedir.
Yapının taban alanı 96 m² olup, ana ibadet mekânı (harim) 48 m², kadınlar mahfili ise 16 m²'dir. Batı cephesi duvar kalınlığı zemin katta 2.50 m iken, birinci kat sonunda 1.09 m'ye düşmektedir.
Kitabeler ve Süslemeler
Caminin kuzey kapısı üzerindeki ana kitabe, yapının banisi Emir Abdullah Hoşkadem ve yapım tarihi olan 1448'i (Hicri 852) Selçuklu tarzında grift sülüs hat ile kaydetmektedir. Mihrap nişi, altta dört yüzeyli, üstte ise mukarnas kavsaralı bir yapıya sahiptir. Mukarnas yuvalarının içleri yivler ve badem motifleriyle doldurulmuştur. Mihrabın üst köşeleri geometrik motiflerle bezenmiş olup, iç içe kareler ve sekizgenler kullanılarak sekiz kollu yıldız motifleri oluşturulmuştur. Bu yıldız motiflerinin ortasında altı kollu yeşil renkli bir çini kase yer almaktadır. Mihrabın etrafı, içte geometrik, dışta ise yazı süslemeli olmak üzere iki kalın bordürle çevrilidir. Caminin iç mekan süslemelerinde rumi, bulut ve çeşitli bitkisel motiflerin (hatayi, palmet, goncagül, penç, sap, yaprak) kullanıldığı kalem işi uygulamalar da mevcuttur. Motifler, sarı zemin üzerine lacivert ve beyaz renklerle boyanmıştır.
Restorasyonlar ve Güncel Durum
Hoşkadem Camii, altı asırlık tarihi boyunca çeşitli onarım ve restorasyon süreçlerinden geçmiştir. Özellikle 1890 yılında büyük çaplı bir onarım geçirmiş, bu müdahale Memluk mimari özelliklerinin ciddi ölçüde yitirilmesine neden olsa da cami başlıca ölçülerini korumuştur.
Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 2006 yılında başlatılan kapsamlı bir restorasyon çalışması, 2014 yılı Şubat ayı sonunda tamamlanarak cami yeniden ibadete açılmıştır. Bu restorasyon sırasında, camiye sonradan yapılan ilaveler yıkılmış, taş duvarları kapatan sıvalar kazınarak özgün taş dokusu ortaya çıkarılmıştır . Kürsü, müezzin mahfili ve cami kapısı gibi öğeler elden geçirilmiş, elektrik kabloları taşların arasına gizlenmiş, batı giriş kapısı merdivenlerindeki mermerler yenilenmiş ve minaresi bakıma alınmıştır.
Kozan Hoşkadem Camii, 6 Şubat 2023 tarihinde Kahramanmaraş merkezli meydana gelen büyük depremlerde ve 25 Temmuz 2023 tarihinde Kozan'da yaşanan 5.5 büyüklüğündeki artçı sarsıntıda hasar almıştır.
Kültürel ve Toplumsal Önemi
Hoşkadem Camii, Kozan'ın kültürel ve toplumsal yaşamında merkezi bir yere sahiptir. Yaklaşık altı asırdır kesintisiz hizmet vermesi, yapının kentin sosyal dokusundaki önemini pekiştirmiştir. Cami, özellikle Kozan'ın kurtuluş törenlerinde sembolik bir merkez olarak işlev görmektedir. Fransız işgalinin sona erdiği 2 Haziran 1920 tarihinden bu yana, Kozan'ın kurtuluş merasimleri bu tarihi yapıdan başlamakta ve hürriyeti temsil eden "gelinlik giydirilmiş özgürlük kızı" törenle bu mabedden çıkarılmaktadır. Bu durum, caminin dini kimliğinin yanı sıra ulusal bağımsızlık ve özgürlük mücadelesinin de bir sembolü haline geldiğini göstermektedir.
Kozan Hoşkadem Camii, mimari özellikleriyle Memluk döneminin Anadolu'daki özgün bir temsilcisi olmasının yanı sıra, geçirdiği restorasyonlar ve toplumsal yaşamdaki aktif rolüyle de kentin yaşayan tarihi bir sembolü olarak önemini korumaktadır.